Το νέο πρόγραμμα Metapolitefsi.com των ΑΣΚΙ | Συνέντευξη με τον ιστορικό Στάθη Παυλόπουλο
Η ιστοσελίδα Metapolítefsi.com, το νέο ψηφιακό πρόγραμμα των Αρχείων Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ), παρουσιάζει μέσα από άρθρα, φωτογραφίες και πολύτιμα ιστορικά ντοκουμέντα την περίοδο της Μεταπολίτευσης (1974-1989). Σημαντικό γεγονός σε αυτό το πλαίσιο είναι το δημοψήφισμα της 8ης Δεκεμβρίου 1974 με το οποίο καταργήθηκε η μοναρχία και λύθηκε οριστικά το πολιτειακό ζήτημα στην Ελλάδα υπέρ της Δημοκρατίας. Το GreceHebdo* μίλησε με τον υπεύθυνο του προγράμματος, ιστορικό και συνεργάτη των ΑΣΚΙ, Στάθη Παυλόπουλο.
Τα ΑΣΚΙ εγκαινίασαν τον Ιούνιο 2018 μια νέα ιστοσελίδα «Metapolitefsi.com». Τι εννοούμε με τον όρο «μεταπολίτευση» και ποιο είναι το σκεπτικό της παρουσίασής της ως διακριτής ιστορικής ενότητας;
Η ιστοσελίδα metapolitefsi.com υπήρξε το αποτέλεσμα μιας διετούς ερευνητικής προσπάθειας των ΑΣΚΙ (Archives d’ Histoire Sociale Contemporaine) που εκκίνησε τυπικά το καλοκαίρι του 2016. Ωστόσο, αυτό το εγχείρημα στηρίζεται σε ένα γενικότερο και παλαιότερο ερευνητικό ενδιαφέρον των ΑΣΚΙ γύρω από την ιστορία των δεκαετιών 1960 και 1970, που στην ελληνική περίπτωση σηματοδοτούν δύο διαφορετικές εποχές για το ελληνικό κράτος και την κοινωνία: την μετάβαση από την δικτατορία στη Δημοκρατία. Γύρω από αυτές τις περιόδους κατά την τελευταία κυρίως 10ετία έχει αυξηθεί το ιστοριογραφικό ενδιαφέρον τόσο στην Ελλάδα όσο και την Ευρώπη -η Ισπανία είναι ένα καλό παράδειγμα- εστιάζοντας αρκετά σε αυτές τις μεταβάσεις από τον ολοκληρωτισμό σε δημοκρατικά πολιτεύματα. Σε αυτό το πλαίσιο τα ΑΣΚΙ ήδη από το 2007 πραγματοποιούν ανοιχτές δράσεις όπως συνέδρια, ημερίδες, μεταπτυχιακά σεμινάρια με θεματολογία γύρω από τις δύο αυτές εποχές.
Η «Μεταπολίτευση» stricto sensu είναι ακριβώς αυτή η πολιτειακή αλλαγή, η αποκατάσταση της Δημοκρατίας το 1974 και η είσοδος της Ελλάδας έκτοτε στην πιο μακρά περίοδο κοινοβουλευτικής ομαλότητας. Ο όρος «μεταπολίτευση» στην ελληνική ιστορία είναι γνωστός ήδη από τα μέσα του 19ου αιώνα και περιέγραφε την περίοδο που ακολούθησε την έξωση του Όθωνα (1862) έως την έλευση του βασιλιά Γεωργίου Α΄ και την ουσιαστική ανάληψη των καθηκόντων του, το 1864. Εντούτοις, αυτό είναι μάλλον μια «ξεχασμένη ιστορία» και όταν αναφερόμαστε στη «Μεταπολίτευση», τα τελευταία χρόνια, το μυαλό μας αμέσως πηγαίνει στο 1974 και την πτώση της δικτατορίας. Η ελληνική ιδιατερότητα σε ότι αφορά τον όρο αυτό, έγκειται στο ότι στο δημόσιο λόγο η έννοια «Μεταπολίτευση» έλαβε σταδιακά μια αίσθηση διαρκείας, αποσυνδέθηκε σταδιακά από το 1974 και έτεινε να περιγράφει μια μακρά χρονική περίοδο. Έτσι πολλές φορές θα ακούσουμε στο δημόσιο λόγο αναφορές για την Μεταπολίτευση ως μια περίοδο που καλύπτει περίπου τα χρόνια από το 1974 κι εξής ενώ πολλές φορές εκτείνεται έως σήμερα. Στην πραγματικότητα, ποτέ δεν καθιερώθηκε ο όρος Τρίτη Ελληνική Δημοκρατία, ο οποίος είναι τυπικά ο πιο σωστός.
Στο πρόγραμμα των ΑΣΚΙ, θεωρούμε ότι η Μεταπολίτευση εκτείνεται έως το γύρισμα της δεκαετίας του 1990 εξ’ ου και τα χρονικά όρια του προγράμματος. Σε αυτή την περίοδο δηλαδή των 15-16 ετών θεωρούμε ότι έχουν συντελεστεί όλες εκείνες οι «δοκιμασίες» ανθεκτικότητας της Δημοκρατίας: έχει ολοκληρωθεί η «αποχουντοποίηση», η εκκαθάριση δηλαδή των θεσμών από τα χουντικά στοιχεία, έχει ψηφιστεί δημοκρατικό Σύνταγμα, λειτουργεί στην πράξη η εναλλαγή κομμάτων στην εξουσία μέσα από ελεύθερες εκλογές, έχει συντελεστεί ένα αποφασιστικό δημοκρατικό βήμα, όπως αυτό της κατάργησης της βασιλείας μέσω του δημοψηφίσματος της 8ης Δεκεμβρίου 1974, η Ελλάδα έχει ενταχθεί στην ΕΟΚ, δεν υπάρχουν πια κόμματα εκτός νόμου όπως συνέβαινε με τα δύο κομμουνιστικά (ΚΚΕ και ΚΚΕΕσωτερικού) ενώ γενικότερα έχουν εμπεδωθεί θεσμικά και κοινωνικά μια σειρά από δικαιώματα και ελευθερίες. Στο κοινωνικό επίπεδο άλλωστε σε αυτή την εποχή έχουν «ανθήσει» και εδραιωθεί μια σειρά από κινήματα όπως το φοιτητικό, το φεμινιστικό και προϊόντος του χρόνου το οικολογικό, το ομοφυλοφιλικό και των αντιρρησιών συνείδησης. Ενώ τέλος, έχουν συντελεστεί μια σειρά από πολιτικές και συμβολικές πρωτοβουλίες για την «επούλωση των τραυμάτων» του συγκρουσιακού παρελθόντος του ελληνικού εμφυλίου πολέμου μέσα από το εγχείρημα της Εθνικής Συμφιλίωσης. Άρα λοιπόν, η δεκαετία του 1990 που έπεται, συνιστά υπό την οπτική μας μια αλλαγή παραδείγματος.
Ποιες είναι οι κύριες ενότητες στις οποίες μπορεί να περιηγηθεί ο επισκέπτης και σε τι υλικό έχει πρόσβαση;
O επισκέπτης / τρια της ιστοσελίδας μπορεί να περιηγηθεί σε σπάνιο αρχειακό υλικό για την ιστορία της περίοδο 1974-1989 από τις αρχειακές ενότητες και τη βιβλιοθήκη των ΑΣΚΙ. Ας έχουμε κατά νου ότι πρόκειται για μια περίοδο με «έκρηξη» του έντυπου λόγο, απόρροια της άρσης των συνθηκών λογοκρισίας και της έντονης πολιτικοποίησης της εποχής. Ήταν μια εποχή απελευθέρωσης των ιδεών και της πίστης σε κοινωνικό επίπεδο ότι τώρα όλα είναι δυνατά. Ο κόσμος, -τουλάχιστον οι δημοκρατικοί πολίτες- είχαν την ανάγκη μετά από 7 χρόνια καταπίεσης να διεκδικήσουν πάλι το τώρα και εν τέλει τη ζωής τους. Το υλικό αυτό καλύπτει όλο το πολιτικό φάσμα της περιόδου με έμφαση στην εκδοτική παραγωγή της Αριστεράς. Ο επισκέπτης θα βρει μια σειρά από φυλλάδια προεκλογικού χαρακτήρα, αφίσες, φωτογραφίες και εκδόσεις γύρω από τα σημαντικότερα ζητήματα της εποχής. Μέσα από αυτά μπορεί να δει το λόγο, τα επιχειρήματα, την αισθητική και εν γένει το «χρώμα» της εποχής. Η λογική του site ήταν να συγκροτηθούν για τον επισκέπτη διακριτά περιβάλλοντα εργασίας γύρω από βασικές πτυχές της περιόδου, έτσι δημιουργήθηκαν οι 7 ακόλουθες ενότητες: Πολιτική, Ευρώπη, Εργασία, Κοινωνία κ΄Κινήματα, Οικονομία, Πολιτισμός, Μνήμη
Κάθε ενότητα συγκροτήθηκε ως πηγή ερεθισμάτων και περαιτέρω αναζητήσεων με την εξής αρχιτεκτονική: ένα κεντρικό, γενικού χαρακτήρα κείμενο, συμπληρωματικά εργαλεία έρευνας (όπως διαδραστικοί χάρτες, χρονολόγια με τα ορόσημα γεγονότα) και τέλος θεματικά ανθολόγια με αρχειακό υλικό γύρω από ένα συγκεκριμένο θέμα (π.χ. το Δημοψήφισμα για το πολιτειακό ζήτημα του 1974, το γυναικείο και φεμινιστικό κίνημα, ο πρώτος εορτασμός του Πολυτεχνείου κα). Σε ορισμένες περιπτώσεις έχουν συμπεριληφθεί και ειδικότερου ενδιαφέροντος κείμενα που φωτίζουν ιδιαίτερες πτυχές ενός θέματος. Πέραν αυτών, στο site έχουν αναρτηθεί 17 βιντεοσκοπημένες συνεντεύξεις προσώπων που κατέθεσαν την βιωματική εμπειρία τους αλλά και την εκ των υστέρων κριτική τους αποτίμηση για την περίοδο 1974 – 1989. Τα πρόσωπα αυτά από διαφορετικούς δρόμους, πολιτικές εντάξεις και ταυτότητες κατέθεσαν τη δική τους βιωμένη Μεταπολίτευση συνδέοντας έτσι το προσωπικό με το γενικότερο πλαίσιο της εποχής. Ένα «παιχνίδι» δηλαδή μεταξύ συγκυρίας και προσωπικών διαδρομών.
Μιλήστε μας για το δημοψήφισμα της 8ης Δεκεμβρίου του 1974 – τι σηματοδοτεί αυτή η ημερομηνία σήμερα;
Το δημοψήφισμα της 8ης Δεκεμβρίου 1974 κλείνει οριστικά το κεφάλαιο της μοναρχίας στην Ελλάδα, εφόσον ο ελληνικός λαός με ευρύτατη πλειοψηφία 70% του εκλογικού σώματος σχεδόν (τα ακριβή ποσοστά 69,18 % κατά της μοναρχίας και 30,82% υπέρ) ψηφίζει υπέρ της αβασίλευτης δημοκρατίας, «το πράσινο της δημοκρατίας» όπως είναι αποτυπωμένο στη συνθηματολογία της εποχής -από το πράσινο χρώμα που είχε το ψηφοδέλτιο υπέρ της Αβασίλευτης Δημοκρατίας. Έτσι, η μοναρχία, ένα κεφάλαιο διάρκειας δύο αιώνων στο βίο του ελληνικού κράτους-με εξαίρεση το «διάλειμμα» της περιόδου 1924-1935- καταργούταν. Ας θυμηθούμε εδώ από τη δεκαετία του 1960, την πολιτική αστάθεια στην οποία είχε οδηγήσει η παρεμβατικότητα του θρόνου στην κυβέρνηση κατά το 1965 με τα επονομαζόμενα «Ιουλιανά». (τώρα εδώ ποιος είναι ο κατάλληλος όρος δεν ξέρω ακριβές ίσως Royale Coup d’ Etat), Η παρεμβατικότητα του θρόνου συνέβαλε ουσιαστικά στο έδαφος πολιτικής αναταραχής το οποίο εκμεταλλεύτηκαν οι Συνταγματάρχες για να καταλύσουν το πολίτευμα το 1967. Με το δημοψήφισμα του Δεκεμβρίου 1974 επιπλέον, ανοίγει ουσιαστικά ο δρόμος για την ψήφιση του δημοκρατικού Συντάγματος του 1975 εφόσον επιλυόταν το θεμελιώδες: η μορφή του πολιτεύματος. Τέλος, θα έλεγε κανείς ότι μετά την πτώση της Χούντας, είναι το δεύτερο παράδειγμα ομαλής λειτουργίας της εκλογικής διαδικασίας μετά τις ελεύθερες εκλογές της 17ης Νοεμβρίου 1974.
Ευρύτερα, η ψηφιοποίηση ιστορικών αρχείων από τα ΑΣΚΙ και η ελεύθερη διάθεσή τους στο κοινό, τι στόχο έχει και ποια είναι η απήχηση που βρίσκει στην κοινωνία;
Καταστατικά και από την ίδρυσή τους (1992) τα ΑΣΚΙ κινήθηκαν με την πολιτική της ελεύθερης πρόσβασης των πολιτών στα αρχεία και άρα στην ιστορία. Ο ιδρυτής των ΑΣΚΙ Φίλιππος Ηλιού, κοινωνός ο ίδιος της γαλλικής ιστορικής παιδείας, συγκατέλεγε την γνώση της ιστορίας μεταξύ των δικαιωμάτων του πολίτη στις δημοκρατίες. Έως σήμερα, αυτές οι καταστατικές αρχές διέπουν τη λειτουργία των ΑΣΚΙ και πέραν των φυσικών αρχείων εφαρμόζονται και στο περιβάλλον του Ίντερνετ καθότι η ελεύθερη πρόσβαση στα αρχεία και τη γνώση συμβάλει στην εθνική μας αυτογνωσία, πιστεύω. Με αυτό το δεδομένο, από το 2004 τα ΑΣΚΙ επενδύουν στο άνοιγμα των αρχείων τους στο διαδίκτυο μέσω της ιστοσελίδας τους www.askiweb.eu αλλά και μέσα από αυτοτελή έργα όπως το site metapolitefsi.com για το οποίο συζητάμε ή ένα άλλο πρόσφατο εγχείρημα το Ψηφιακό Μουσείο Μακρονήσου makronissos.org. Μέσα από τέτοιες εργασίες πιστεύουμε, ότι ο επισκέπτης έρχεται πιο κοντά σε αυτό που είναι τα ΑΣΚΙ και οι συλλογές τους, ενώ αποκτά πρόσβαση σε τεκμηριωμένα ερευνητικά εργαλεία, που όμως δεν είναι αποκλειστικά ακαδημαϊκού χαρακτήρα αλλά απευθύνονται σε ένα ευρύτερο κοινό με ιστορικές αναζητήσεις. Δηλαδή, το πλεονέκτημα αυτών των ψηφιακών έργων είναι ότι η ιστορική πληροφορία μπορεί να γίνει περισσότερο φιλική στο χρήστη και πιο ζωντανή οπτικά και αισθητικά, ειδικά κατά τα τελευταία χρόνια όπου το επιστημονικό πεδίο των Digital Humanities έχει προσφέρει πολλαπλά εργαλεία και μεθόδους ανάδειξης της ιστορικής επιστήμης.
Κυρίως νομίζω, ότι μέσα από τέτοια έργα δημιουργείται ένα σημείο κριτικού διαλόγου γύρω από αυτά που μας απασχολούν ως ερευνητές, ιστορικούς ή ως πολίτες, ένα σημείο όπου η πληροφορία έχει περάσει από τη βάσανο της έρευνας, της αναζήτησης και της τεκμηρίωσης και επιχειρείται να δοθεί με τρόπο νηφάλιο και γόνιμο. Άλλωστε ένα από τα βασικά προβλήματα του διαδικτύου είναι ότι παρόλο που συμβάλλει τα μέγιστα στον εκδημοκρατισμό της γνώσης και στη γεφύρωση αποστάσεων χωροταξικών αλλά και αμιγώς ταξικών, βρίθει σελίδων και ιστοτόπων που αναπαράγουν στερεότυπα, μύθους, ανακριβείς πληροφορίες και επιφανειακές αναγνώσεις της ιστορίας. Αναφορικά με το διαδικτυακό κοινό των ΑΣΚΙ θα έλεγα ότι είναι αρκετά ενεργό τόσο στις σελίδες που αναφέρθηκαν όσο και στα social media- η σελίδα μας στο facebook ακολουθείται από περίπου 9.000 χρήστες ενώ η ιστοσελίδα metapolitefsi.com στους 5 μήνες λειτουργίας της έχει περισσότερες από 30.000 επισκέψεις. Είναι ένα κοινό στην πλειονότητά του με καλλιεργημένη κριτική σκέψη ενώ προσφέρει σε εμάς αρκετό feedback μέσα από σχόλια, προτάσεις και ενίοτε διαφωνίες, όλα δηλαδή τα συστατικά ενός ανοιχτού διαλόγου. Ένα εξίσου σημαντικό στοιχείο που οφείλεται στην αμεσότητα του ψηφιακού κόσμου είναι το γεγονός ότι άνθρωποι που παρακολουθούν το έργο μας, με αφορμή κάποιο από τα ψηφιακά προγράμματα έρχεται να μας καταθέσει τα δικά του προσωπικά και οικογενεικά αρχεία, βλέποντας ότι αυτό το υλικό αυτό αναρτάται άμεσα στο διαδίκτυο, αποτελώντας και αυτό μέρος του συνολικότερου ερευνητικού προγράμματος. Έτσι, η μικρή προσωπική ιστορία ενός κρατούμενου στη Μακρόνησο, ένα χειρόγραφο σημείωμα, μια φωτογραφία από μια διαδήλωση στα χρόνια της Μεταπολίτευσης θα αποτελέσει το υλικό για μια μελέτη, ένα άρθρο, μια διδακτορική διατριβή, ενώ ο δωρητής του αισθάνεται νομίζω πως έχει συμβάλει μέσα από την προσωπική του διαδρομή σε ένα συνολικότερο εγχείρημα γνώσης.
*Η συνέντευξη παραχωρήθηκε στη Mαγδαληνή Βαρούχα και δημοσιεύτηκε 7 Δεκεμβρίου 2018 στο GreceHebdo: http://grecehebdo.gr/index.php/interviews/2523-interview-la-fin-de-la-couronne-en-gece-relire-l-histoire-via-aski-et-metapolitefsi-com